خادم دانش نباید میان شاخه های علم جدایی قائل شود، بلکه باید بداند بطور مطلق چه ذاتا و چه نسبت به آگاهی هایی که درباره ی آن بدست می آید پدیده ای شریف ونیکوست وجوینده را لذتی ابدی وپیوسته عطا میکند.    بوریحان بیرونی 

زندگی نامه و افکار بوریحان:

مردم خوارزم، شاخه ای از درخت تناور ایرانی وقومی از آنانند. بوریحان بیرونی ، آثار باقیه.گرچه عبارت فوق تردیدی در ایرانی بودن او باقی نمی گذارد اما برخی پژوهشگران تاریخ علم ،او را دانشمند یا مولفی عرب دانسته اند.گذشته از این ،همان گونه که پیش از این اشاره شد قرار گرفتن خوارزم در بیرون از مرزهای سیاسی کنونی ایران برخی پژوهشگران کشورهای همسایه را بر آن داشته تا بیرونی را هموطن خود بدانند! همچنین در اغلب آثار منتشر شده در اتحاد جماهیر شوروی و روسیه امروزی بوریحان را به صراحت ازبک نامیده اند.و باز ما ایرانیان از خاک تا فرهنگ فروشی این بار باز منجم و فیلسوف فروشی می کنیم و کاری نمی کنیم.

سرزمین خوارزم از جنوب دریاچه آرال و شرق دریای مازندران و برهر دو کرانه پائین دست دریای جیحون گسترده است. در معنی خوارزم اختلاف نظر وجود دارد که معنی اول آن سرزمین خورشید،زیرا طلوع خورشید از این سمت بوده .اما معنی دومیکه محققان ابراز داشته اند ،خوار به پارسی کنونی پست نامیده که سرزمین پست نامیده شده که به خاطر مردمان بی ادب و پستی که داشته اینطور نامیدند.که این سرزمین در کتیبه بیستون داریوش شاهنشاه هخامنش آورده شده است.

تولد بوریحان:

بوریحان محمد دانشمند پر آوازه ایرانی در 362ق/973م در خانواده ای گمنام و از طبقات پائین جامعه در بیرون شهر کاث ،پایتخت کهن خوارزم که در آن روزگار پایتخت خوارزم شاهیان آل عراق بوده که ال عراق خود را به نیاکان کی خسرو پادشاه پر آوازه ایرانی نسبت داده اند

تحصیلات مقدماتی و نخستین فعالیت علمی:

به نظر میرسد که نصر منصور پور علی پور عراقی دانشمند برجسته ایرانی و از شاهزادگان آل عراق استعداد شگرف او را کشف و او را در خردسالی به نزد خود آورده. بوریحان در مقدمه کتاب مقالید علم الهیئه درباره تحصیل نزد این دانشمند چنین گفته است: (( واما بو نصر از احوال علمی او آگاهم و هنگام تحصیل ریاضیات از کتابخانه او بهره ها برده ام و او هرچه را یافته ام بر من املا کرده است)).نخستین فعالیت علمی بوریحان به حدود سال 380ق یعنی هنگامی که 18 سال داشته مربوط می شود. ابزار او برای این رصد از دقت چندانی بر خوردار نبود.وی در سال 384 و 385ق نیز همچنان در زادگاه خود بود و در رصدی که در نزدیکی کاث انجام داد به همان نتایج به دست آمده در 380 ق رسید در حالی که ابن بار از ابزار های دقیق تر بهره می برد.او در سال 385 ق در اثر حمله فرمانروای گرگانج به کاث تاخت و آخرین خوارزم شاه آل عراق را به قتل رساند از آنجا گریخت و به شهر های مختلفی رفت.

ابتدا ازعقاید و شخصیت این آزاد اندیش ابراز مینماییم که او انسانی محدود به دین یا عقاید مذهبی نبوده، گرچه او و رودکی و امثال آنان را به  اسلام و یا هر مذهب دیگری آنها را بنام خود ثبت میکردند ازآن جمله : نوشته ی زير حاکی از آن است که خود را محدود به  اسلام نمی کرده وهرچه را که برای علم بدست بیاورد برای رسیدن به آن به عنوان لذتی بی پایان نامیده

از پذیرفتن سخن حق،از هر معدنی که باشد خودداری نمی کنم. اثار تحدید نهایات الا ماکن

تعصب،چشم های بینا را کور و گوش شنوا را کر می کند و انسان را به کاری وا می دارد که خرد و دانش آن را گواهی ندهد   

خصوصیات اخلاقی و معتقدات بوریحان :

چند ماه پیش کتابی خریدم كه این را سانسور كرده بود اما در کتابی که سی و پنج سال گذشته بود این آمده که:از تضاعیف مصنفان بوریحان رویهم رفته میتوان مشرب و عقیده وی را بدست آورد .وی دوستدار حقیقت بود و حقیقت را برای هیچ غرض و مقصدی پنهان نمی نوده و در قطع ریشه خرافات خودداری نداشته و دقیقه ای کوتاهی نمی کرده......نسبت به نژاد عرب خراب کننده مجد ساسانیان بغض و نفرتی شدید داشته و در محبت بلکه عشق به هر چیزی و هر کس که به نژاد و فرهنگ پارسی  داشته بی اختیار بوده.

شخصیت او چیزیست که به عمد نوشته نشده و باعث ناراحتی عرب دوستان و نویسندگان روسی ست و همیشه باعث افتخار هر ایرانی بوده.

شما فکر می کنید برای چه حرفهايي از تمدن اسلامي ميزنند و مثل جمله بالا عقيده روشنفكران ايراني را سانسور مي كنند؟ چون به دنبال شخصیت یافتن کشور و عقیده خودشانند. حتی به دروغ.

مولانا در بخارا بدنيا آمد را رومی و ترکیه ای می نامنند. پورسینا را عرب و بوریحان را ازبک و رودکی را...آنقدر سر بر برف گذاشتیم که روزی می گوئند ایرانی اصلا نیست.ننگ بر شما ایران فروشان.

اما در جشن هایی که ما برای شما می نویسیم همیشه از آثار کتب او بهره برده شده به همین علت بوریحان برای ایرانیان خیلی مهم بوده او به اضافه فیلسوف بودن اولین کسیست که گفته بود قاره ای در آنسوی دنیا وجود دارد. که در قرن شانزده هم کریستوف کلون آنجا را کشف کرد.این نسبتا دروغ تاریخي,اینطور بوده که اروپائیان بیشتر کتاب های ایرانی را مطالعه و به آن عمل می کرده و اطلاع پیدا می کردند از این دست زیاد است پورسینا و...

سفرها و مطالعات او:

طولانی ترین سفر او به مدت چهل سال بود که در سرزمین هند گذرانید و از این رهگذر به کسب علوم و درک عقاید فلسفی هندوان -همچنین فرا گیری زبان سانسکریت -پیروزی یافت.آنچه از نوشته های استاد ساخائو دریافت میشود چنین است که بوریحان چندین سال در دربار شمس معالی قابوس وشمگیر در گرگان و تپورستان و ری بوده و اثر مهم خویش آثار باقیه رو تکمیل کرد. در هند نزد حکما و علما هند مخالصت نمود و دایره معلومات خود را از تاریخ و هیئت ریاضی و جغرافیا و علوم طبیعیه به واسطه معاشرت با حکما وسعت داد.او همواره با روسای مذاهب و ادیان مختلف و علما و حکما اعم از سایرین معاشرت و در تحصیل اطلاعات و کسب معارف از ایشان از بذل جهد هیچ فرو گذار نمی نموده است و مخصوصا غالب معلومات بدیعه که در باب تاریخ و تقویم زرتشتیان ایران و اهل خوارزم و سند و سمرقند بدست میدهد مسموعات از افواه رجال است نه منقولات از بطون دفاتر او نیز در هند با فلسفه یونانی آشنا و آن را فرا گرفت.

t.j.d.e.boerمولف تاریخ فلسفه در اسلام میگوید:همت بوریحان در ریاضیات و جغرافیا و شناسایی احوال شهر ها و ملتها ( مردم شناسی) است

امتیاز دیگر بیرونی آنست که نوشته های خود را با خطوط و رسوم و اشکال همراه می کرد تا خواننده کتاب افکار او را نه تنها از طریق نظری بلکه از راه علمی آن بخوبی دریابد.

صاحب ذریعه او را فیلسوف منجم ماهر .استاد همایی او را درخشنده ترین ستارگان قدر اول مشرق .دهخدا او را اجله مهندسین و بزرگان علوم ریاضی یکی از نوادر  اعصار و نمونه کامل فطنت و شدت عمل ایرانی نامیده .ادوارد براون :دانشمند بزرگ.ساخائو: یکی از بزرگترین فظلای ایرانی عصر غزنوی نامیده اند

ساخائو در باره زباندانی و لغت شناسی بوریحان میگوید: به دو زبان عربی و مادری پارسی و از مطالعه کتب او واضح است که سانکسریت و اندکی از زبان عبری و سریانی میدانسته.

اما در مورد اعتقادات مذهبی او اورده اند که در آثار باقیه  حدیث غدیر را ذکر میکند و همین نکته را دلیل تشیع او میدانند و چند جا نیز از علی و امام صادق یاد کرده ولی او اثنی عشری نبوده و گفته اند که به مسلک اسماعیلیه گرایش داشته .در بعضی سخنان او به نظر میرسد زیدی مذهب بوده.

توضیح:

دروغ به روش روان شناسی را از این اسلامی ها دیدید؟ در همین چند خط بالاتر نوشته شده در مورد زرتشت هم نوشته و تنفر خود را به تازی ها  گفته پس اگر ما هم بخواهیم مثل این آدم ها باشیم او را باید به خودمان نسبت بدهیم نه؟ او همان طور که گفته اینجا می آورم.

از پذیرفتن سخن حق،از هر معدنی که باشد خودداری نمی کنم.

او با پور سینا نیز چند مکاتبات کرد که اینجا به دلیل زیادی آن نمی آورم و خودتان کتاب را بخوانید. مواظب باشید در دام نویسنده نیوفتید آنها روانشناسانی  آزادیخواه همچو شریعتی را دارند. 

آخرین اثر بوریحان و در گذشت او:

بوریحان در مقدمه کتاب الصیدنه که از واپسین نوشته های اوست گفته که سنش از 80 سال گذشته و به سبب ضعف بسیار در بینایی وشنوایی به ناچار کتاب را با دستیار شخصی به نام نهشعی تالیف کرده است و....حکایتی پند آموز از بوریحان نیز وجود دارد که در پایان زندگی خویش ..فقیه بوحسن علی پورعیسی گوید آنگاه که نفس بیرونی در سینه به شماره افتاد بر بالین وی حاضر . در آن حال از من پرسید حساب جدات فاسده را وقتی برایم گفتی بازگوی که چگونه بود. گفتم اکنون چه جای این سوال است؟

گفت : ای مرد کدام یک از این دو امر بهترند؟ این مسئله بدانم و بمیرم یا نادانسته و جاهل در گذرم و من آن مسئله را بازگفتم و فرا گرفت و از نزد وی بازگشتم و هنوز قسمتی از راه نپیمودم که شیون از خانه او بر خاست در واقع بوریحان به معنی واقعی کلمه پند (( زگهواره تا گور دانش بجوی را در زندگی خود به کار بسته بود.

یاد دکتر حسابی افتادم که در بستر بیماری و آخر عمرش در خارج کشور داشت کتاب می خواند و غذای او دست نخورده آنجا بوده که پرستار دکتر حسابی از دیدن این کار تعجب و در کتابش این را نوشت. روحشان شاد.

از جمله‌ى پژوهش‌هاى بیرونى مى‌توان به این‌ها اشاره کرد:

1. شرح‌شمار هندى

2. مجموع گندم‌هایى که به تصاعد هندسى در خانه‌هاى شطرنج گذاشته شود

3. تثلیث زاویه و دیگر مسأله‌هایى که با پرگار و ستاره حل نمى‌شود

4. پایه‌ریزى روشى براى رسم کردن نقشه‌هاى جغرافیایى به نام قاعده‌ى تسطیح کره بر سطح مستوى

5. پژوهش در جرم مخصوص(چگالى) و تعیین دقیق جرم مخصوص 18 سنگ گرانبها و فلز

6. بیان علمى چاه‌هاى آرتزین بر اساس قانون ظرف‌هاى مرتبط

7. پژوهش‌هایى در حساب سال و ماه قوم‌هاى گوناگون

8. رصد ماه‌گرفت، خورگرفت، سیاره‌ها و ستارگان

9. اندازه‌گیرى دقیق طول و عرض جغرافیایى چند شهر

10 ساختن ابزارهاى اخترشناسى و چند ابزار علمى دیگر

11. اندازه‌گیرى دقیق شعاع، قطر، محیط و مساحت زمین

12. تعیین فاصله‌ى بسیارى از شهرهاى آباد زمان خود

پژوهش‌هاى زمین‌شناسى

1. چگالى کانى‌ها. ابوریحان در کتاب الجماهر فى معرفه الجواهر به شرح فلزها و جواهرهاى قاره‌هاى آسیا، اروپا و آفریقا مى‌پردازد و ویژگى‌هاى فیزیکى ماند بو، رنگ، نرمى و زبرى حدود 300 نوع کانى و مواد دیگر را شرح مى‌دهد و نظریه‌ها و گفتارهاى دانشمندان یونانى و اسلامى را درباره‌ى آن‌ها بیان مى‌کند.

او چگالى‌سنج دقیقى اختراع کرد و چگالى کانى‌هاى شناخته شده را اندازه‌گیرى کرد. اندازه‌گیرى‌هاى او با اندازه‌گیرى‌هاى امروزى، که با ابزارهاى پیشرفته انجام مى‌شود، چندان اختلاف ندارد.

. چاه‌هاى آرتزین. بیرونى در آثار الباقیه درباره‌ى فوران آب از برخى چشمه‌ها و چاه‌ها چنین مى‌گوید: "اما فوران چشمه‌ها و صعود آب به سمت بالا، علتش این است که خزانه‌ى آن از خود چشمه‌ها بالاتر جاى دارد، مانند فوران معمولى و گرنه آب هرگز به سوى بالا جز این که منبع آن بالاتر باشد، نخواهد رفت ... بسیارى از مردم که چون علت امرى طبیعى را ندانند، به همین اندازه کفایت مى‌کنند که بگویید الله اعلم، مطلبى را که ما گفته‌ایم انکار کرده‌اند و یکى از آنان با من به منازعه پرداخت ... البته ممکن است آب به قله‌ى کوه هم برود، به شرط آن که قله‌ى کوه از منبع و مخزن آب، پایین‌تر باشد."

3. اندازه‌گیرى قطر و محیط زمین. در کتاب قانون مسعودى نوشته است: " در سرزمین هند، کوهى را مشرف بر صحراى هموارى یافتم که هموارى آن همسان هموارى سطح دریا بود. بر قله‌ى آن محل برخورد ظاهرى آسمان با زمین، یعنى دایره‌ى افق را اندازه گرفتم که از خط مشرق و مغرب به اندازه‌ى اندکى کم‌تر از ثلث و ربع درجه، انحطاط داشت و من آن را 34 دقیقه محسوب داشتم. سپس از تفاع کوه را از طریق رصد کردن قله‌ى آن از دو نقطه الحجر این قله، که بر یک امتداد بودند، اندازه گرفتم که مساوى ششصد و پنجاه و دو ذراع در آمد ... و چون حساب کردم، تقریبا 58 میل درآمد و از این‌جا به درستى اندازه‌گیرى منجمان مأمون اطمینان یافتم." او در پایان کتاب اسطرلاب، روش ریاضى به دست آوردن شعاع، محیط، مساحت و حجم کره‌ى زمین ر شرح داده است.

4. پژوهش‌هاى دیگر. شرح گردش زمین به دور خودش؛ بیان این که دره‌ى سند را باید دریایى کهن دانست که با مواد رسوبى پر شده است

نگارش‌ها

نوشته‌هاى ابوریحان را بیش از 153 دانسته‌اند که بیش‌تر آن‌ها به زبان عربى بوده و 115 اثر پیرامون ریاضى بوده است. از میان همه‌ى آثار بیرونى، فقط 35 اثر باقى مانده است. او کتاب‌هایى را نیز از سانسکریت به عربى ترجمه کرده و نامه‌نگارى‌هاى مشهورى با ابوعلى‌سینا داشته است. مهم‌ترین نوشته‌هاى او عبارت‌اند از:

1. آثار الباقیه عن قرون الخالیه؛ این اثر به کوشش اکبر دانا سرشت منتشر شده است(انتشارات انجمن آثار ملى، 1353)

2. تحقیق ما للهند؛ این اثر به کوشش اکبر دانا سرشت منتشر شده است(انتشارات ابن‌سینا، 1353)

3. قانون مسعودى

4. التفهیم لاوائل الصناعه التنجیم؛ این اثر به زنده‌یاد جلال‌الدین همایى تصحیح و منتشر شده است(انتشارات بابک، چاپ سوم، 1362).

5. الجماهر فى معرفه الجواهر

6. تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن؛ این اثر به کوشش احمد آرام ترجمه و منتشر شده است(انتشارات دانشگاه تهران، 1352).

7. تحریر استخراج الاوتار؛ این اثر به کوشش ابولقاسم قربانى منتشر شده است(انتشارات انجمن آثار ملى، 1355).

در ادامه خاطر نشان می کنم که حتما این دانشمند آزاد اندیش را بشناسید و یک تحقیقی درست راجع به او داشته باشید. این فقط تکه هایی از زندگی او بود .امید وارم این مطلب شروعی یا شناخت دوباره اما بهتر در موردش باشد.